Autyzm, to zespół zaburzeń rozwojowych, które pojawiają się w pierwszych 36 miesiącach życia dziecka. Definiowany jest objawowo poprzez problemy poznawcze, społeczne, komunikacyjne i behawioralne. Częstość występowania w ostatnich latach znacząco rośnie. Etiologia zaburzenia nie jest znana, jednak badania wskazują na znaczącą rolę genetyki oraz czynników środowiskowych (Błeszyński 2010).
1. Triada zaburzeń
Kryteria diagnostyczne dotyczą triady zaburzeń: upośledzenia interakcji społecznych, trudności w komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz ograniczonych zainteresowań i podejmowanych aktywności.
Nieprawidłowości w rozwoju społecznym ujawniają się szczególnie wyraźnie w braku zdolności inicjowania i podtrzymywania interakcji. Trudności te mogą przybierać różną formę, mogą pojawiać się w bardzo wczesnym okresie życia, a także w późniejszym. Ulegają także rozwojowi. Dzieci z autyzmem rzadziej i krócej przyglądają się ludziom i ich twarzom niż przedmiotom. Mają trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu emocji, przewidywaniu zachowań innych ludzi oraz utrzymywaniu kontaktu wzrokowego. Opisanym problemom towarzyszy brak wspólnego pola uwagi, niemożność nawiązania współpracy oraz naśladowania. Dzieci autystyczne nie nawiązują prawidłowych relacji z rówieśnikami. Preferują samotność, przebywają obok swoich kolegów, mają ograniczone zdolności tworzenia więzi uczuciowych.
Zaburzenia komunikacji w autyzmie mają bardzo rozległy charakter. Stopień ich nasilenia jest bardzo zróżnicowany. Wspólną cechą osób z autyzmem są trudności z rozumieniem komunikatów oraz adekwatnym wykorzystaniem komunikacji do regulowania stosunków międzyludzkich. Zazwyczaj występuje opóźniony rozwój mowy. Wiele osób z autyzmem w ogóle nie używa mowy do komunikowania się, u pozostałych rozwój językowy przebiega wolniej. Autysta ma problemy w interpretowaniu wypowiedzi rozmówcy. Częste są deficyty komunikacji niewerbalnej: postawa ciała, mimika, gesty. Niektórych charakteryzuje pedantyczny sposób mówienia, zaburzona intonacja, melodia i rytm wypowiedzi. Nierzadkie są stereotypie językowe, echolalie, zamienianie zaimków. Osoby z autyzmem jeżeli mówią posługują się mową w sposób mało elastyczny i schematyczny.
W funkcjonowaniu wiele jest ograniczonych wzorców zachowania. Miewają one różny charakter, począwszy od prostych stereotypii ruchowych po skomplikowane i uporczywe zainteresowania. Dziecko z autyzmem bawi się w sposób nieadekwatny do wieku, koncentruje się na elementach zabawek, wykorzystuje je w sposób niefunkcjonalny. Występuje przywiązanie do czynności rutynowych, lęk przed zmianą i wszelkimi nowościami. Częste są zaburzenia koncentracji uwagi, nadruchliwość, impulsywność, a także zaburzenia integracji sensorycznej, trudności ze snem oraz nietypowe preferencje pokarmowe (Błeszyński 2010).
2. Problemy zdrowotne
Badania naukowe wykazały, że dzieci z autyzmem częściej niż dzieci neurotypowe cierpią na zaburzenia zdrowotne, mające związek z układem odpornościowym i pokarmowym. Istnieje wiele dowodów na to, iż choroby te są współodpowiedzialne za niektóre objawy autyzmu, a ich leczenie zmniejsza lub eliminuje trudności w zachowaniu (Lathe 2006).
Autyzm jest w pierwszej kolejności zaburzeniem centralnego układu nerwowego. Badania podkreślają nieprawidłowości anatomiczne mózgu osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Zmieniona jest wielkość mózgu, objętość tkanki mózgowej u dzieci z autyzmem jest istotnie większa niż u dzieci zdrowych. Wczesny i nadmierny rozrost mózgu jest związany z powstawaniem zbyt dużej ilości połączeń nerwowych w ramach małych obszarów mózgu. Hamuje to powstawanie połączeń między odległymi strukturami, a co za tym idzie uniemożliwia ich zintegrowane działanie. Nadmierny wzrost tkanki mózgowej oraz zakłócenia w kształtowaniu sieci neuronalnej są głównym czynnikiem nieprawidłowości neuroanatomicznych. Zaobserwowano zmiany w układzie limbicznym, móżdżku, hipokampie, jądrze migdałowatym oraz w korze śródwęchowej . Zmniejszona jest liczba komórek Purkinjego. Ciągła aktywizacja neurogleju może prowadzić do zapalenia mózgu. Autyzm jest znany jako jeden z czynników występowania epilepsji. Ma ona negatywny wpływ na zdolności poznawcze, adaptacyjne i zachowanie (Hara 2007).
Zaburzenia hormonalne u dzieci z autyzmem także nie należą do rzadkości. Zaburzenia metaboliczne systemów serotoninowych i dopaminowych skutkują zaburzeniami snu. Wyższy poziom kortyzolu powoduje rozregulowaniem rytmu dzień – noc, a zaburzenia apetytu powiązane są z niewłaściwym poziomem leptyny (Lathe 2006).
Coraz więcej badań łączy autyzm z funkcją odpornościową organizmu. Odkryto liczne systemowe i komórkowe odmienności immunologiczne u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i ich rodzin. Dane wskazują na zmianę w swoistej odpowiedzi odpornościowej. Zauważalna przez wielu naukowców jest zwiększona produkcja cytokin, zmieniony profil aktywacyjny dla komórek T. Aktywacja komórek tucznych może mieć wpływ na odmienności neurozaplane, zaburzenia zachowania i rozwoju.
Zachowania charakterystyczne dla zaburzeń ze spektrum autyzmu zwykle występują łącznie z licznymi objawami układu pokarmowego, m.in. bólem brzucha, biegunką, zaparciem. Gastrologiczne odmienności u dzieci z autyzmem dotyczą obniżonej aktywności enzymów trawiennych, przepuszczalności jelit, zaburzeń detoksykacji, dysbiozy bakteryjnej, nietolerancji pokarmowych, zatrucia opioidami pochodnymi z glutenu i kazeiny. Korzystny wpływ diety na zaburzenia zachowania i zdolności poznawcze dowodzą funkcjonalnego związku układu pokarmowego i centralnego układu nerwowego.
W świetle dzisiejszych badań autyzm należy uznać za behawioralny wyraz zaburzeń funkcjonowania mózgu. Żadna z istniejących teorii nie wyjaśniła dotąd jak dochodzi do powstania autyzmu w kontekście całej gamy czynników, co do których istnieją przypuszczenia o ich udziale w etiologii autyzmu. Brakuje koncepcji wyjaśniającej w całości złożony obraz zaburzenia. W ich ustaleniu ważna jest analiza problemów medycznych współwystępujących z autyzmem (Pisula 2012).
3. Leczenie
W związku ze złożoną etiologią autyzmu oraz jego zróżnicowanym obrazem klinicznym w procesie wspomagania stosuje się różne metody terapeutyczne i rehabilitacyjne (Rogers, Ozonoff za Pisula 2012). Każde dziecko z autyzmem ma indywidualny zakres zaburzeń i różny stopień ich nasilenia. Program terapeutyczny musi uwzględniać cechy osobowościowe pacjenta oraz jego aktualne możliwości i potrzeby. Celem terapii jest przede wszystkim pozyskanie dziecka do współpracy, modyfikowanie zachowań, nabywanie nowych umiejętności oraz poprawa funkcji poznawczych. Oddziaływania powinny być spójne i skuteczne (Pisula 2012).
Terapie najczęściej stosowane, to metoda behawioralna, program Son-Rise, terapia neurobiologiczna, system rozwoju poprzez zabawę oraz metoda Floortime. Wspomagającymi metodami pracy z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu są: terapia logopedyczna, dogoterapia, hipoterapia, Integracja Sensoryczna, Metoda Ruchu Rozwijającego oraz Metoda Dobrego Startu.
Skuteczność interwencji wobec osób z autyzmem zależy od wielu czynników. Ważny jest czas rozpoczęcia terapii, intensywność oddziaływań, zaangażowanie rodziny oraz dostosowanie pomocy do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka. Zmiany następujące w wyniku odpowiedniej pomocy dotyczą wzrostu umiejętności komunikowania się, rozwoju zdolności społecznych, a także możliwości adaptacyjnych. Odpowiednia terapia zapobiega powstawaniu lub nasilaniu się zaburzeń emocji i niepożądanych zachowań. Większość osób z autyzmem potrzebuje pomocy przez całe życie. Niezależnie od rozwoju umiejętności i zdolności pokonywania problemów ich nietypowa charakterystyka jest elementem stałym. Zrozumienie i zaakceptowanie odmienności oraz dostosowanie otoczenia do potrzeb osób z autyzmem powinny iść w parze z nauką samodzielności (Pisula 2012).
Nie ma aktualnie jednego skutecznego lekarstwa na autyzm, ale różne współwystępujące z nim zaburzenia można i należy leczyć. Mogą mieć bowiem wpływ na funkcje poznawcze, zachowanie i rozwój dziecka. Dzieci u których rozwijają się zaburzenia ze spektrum autyzmu, bywają określane jako wrażliwe neurobiologicznie. Reakcja ich organizmu na toksyny środowiskowe, bakterie, wirusy, grzyby i alergeny jest przesadna. Często w ich organizmach brakuje niezbędnych składników odżywczych, enzymów, kwasów tłuszczowych (Lathe 2006).
Równolegle z terapią należy wdrożyć leczenie medyczne. Powinno być ono poprzedzone diagnostyką w celu wykluczenia wad wrodzonych, chorób genetycznych oraz innych zaburzeń mogących przebiegać pod maską autyzmu. Możliwie szeroka diagnostyka w celu stwierdzenia, co obciąża organizm dziecka i czego mu brakuje jest niezbędna. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu powinny zostać skierowane na badanie słuchu, badanie neurologiczne, metaboliczne i genetyczne. Badanie w kierunku celiakii i nadwrażliwości pokarmowych, testy na reakcje alergiczne natychmiastowe i odroczone pozwoli lepiej dostosować dietę do potrzeb dziecka.
W zależności od wyników badań należy wdrożyć leczenie pod kierunkiem lekarza. Problemy z wątrobą, tarczycą i innymi narządami należy eliminować interwencjami medycznymi. Przewlekłe infekcje wirusowe czy bakteryjne mogą powodować objawy autystyczne i należy priorytetowo pomóc organizmowi w walce z nimi (Lathe 2006). Niedobory witamin i minerałów trzeba suplementować, zwłaszcza przy wprowadzaniu diet eliminacyjnych, wybiórczym jedzeniu lub ograniczonym jadłospisie. Dzieci z autyzmem często potrzebują dodatkowych dawek witamin z grupy B, minerałów takich jak: wapń, magnez, selen, cynk, chrom i mangan. Przez wysoki poziom stresu oksydacyjnego należy podawać także antyoksydanty (witaminy C, A, E, Beta Karoten, Koenzym Q10). Jeżeli w organizmie dziecka występują znaczne odmienności w normalnej florze bakterii i grzybów zamieszkujących jelita należy wyeliminować patogeny, jednocześnie działając na rzecz wzrostu „dobrych” bakterii.
4. Żywienie
Interwencja dietetyczna, to jedno z narzędzi służących do utrzymania i poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego. Dieta może poprawić jakość życia. Większość badań wskazuje na pozytywny wpływ stosowania diety na zachowania dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Dieta łagodzi objawy podstawowe i peryferyjne oraz poprawia możliwości rozwojowe dzieci.
Opracowano liczne interwencje dietetyczne dla dzieci z autyzmem. Już eliminacja toksyn, konserwantów i barwników może w znaczący sposób poprawić funkcjonowanie organizmu. Wprowadzając dietę należy skupić się na dostosowaniu żywienia do potrzeb dziecka. Dostarczenie pożywienia bogatego w składniki odżywcze powoli na optymalne funkcjonowanie organizmu. Do najczęściej stosowanych należą: dieta bezglutenowa i bezkazeinowa, dieta przeciwgrzybiczna, dieta niskosiarkowa, dieta specyficznych węglowodanów, dieta niskoszczawianowa, dieta Feingolda, dieta w alergiach i nietolerancjach pokarmowych oraz dieta ketogenna.
5. Podsumowanie
Autyzm, to epidemia XXI wieku. W USA, co 20 minut diagnozuje się nowy przypadek tego zaburzenia. Mało jest w życiu momentów równie bolesnych, co otrzymanie informacji o chorobie swojego dziecka, która pozostanie z nim na zawsze. Istnieją jednak rodzice, którzy poszukują i wdrażają coraz to nowsze terapie i interwencje medyczne. Sukces, poprawę funkcjonowania dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu można uzyskać dzięki połączeniu terapii z leczeniem biomedycznym. Zaleca się nie tylko pracę nad zachowaniem, ale także ustalenie przyczyn trudności. Rozwiązaniem jest szeroka diagnostyka, w celu stwierdzenia, co obciąża organizm i czego mu brakuje. Następnie należy wyeliminować patogeny, które niekorzystnie wpływają na układ nerwowy dziecka i dostarczyć organizmowi, to czego mu brakuje. Celem jest przywrócenie naturalnej homeostazy. Z wielu względów nie jest to droga łatwa, wymaga czasu, energii i odwagi, ale daje efekty w postaci polepszenia zdrowia oraz funkcjonowania dziecka.
Opracowanie: Aneta Bartkowska – psycholog
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Swarzędzu